म्हणी व त्यांचे अर्थ

 

म्हणी व त्यांचे अर्थ

mhani-va-tyanche-arth

 

(१) अडला हरी गाढवाचे पाय धरी - एखादया बुद्धिमान, सज्जन माणसाला देखील अडचणीच्या वेळी मूर्ख, दुर्जन माणसाची विनवणी करावी लागते.

(२) अति तेथे माती- कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक हा शेवटी नुकसानकारक ठरतो.

(३) अति शहाणा त्याचा बैल रिकामा - जो मनुष्य फार शहाणपणा करायला जातो, त्याचे मुळीच काम होत नाही.

(४) असतील शिते तर जमतील भुते - एखादया माणसाकडून फायदा होणार असला की त्याच्याभोवती माणसे गोळा होतात.

(५) आगीतून फुफाट्यात - एका संकटातून बचावणे व दुसऱ्या संकटात सापडणे.

(६) आधी पोटोबा मग विठोबा - प्रथम पोटाची सोय पाहावी; नंतर देवधर्म, परमार्थ करावा.

(७) आपलेच दात, आपलेच ओठ - आपल्याच माणसाने चूक केल्यामुळे अडचणीची स्थिती निर्माण होणे.

(८) आयत्या बिळावर नागोबा - एखाद्याने स्वतः करिता केलेल्या गोष्टीचा दुसऱ्याने आयता फायदा घेण्याची वृत्ती असणे.

(९) आंधळं दळतं, कुत्रं पीठ खातं - एकाने काम करावे आणि दुसऱ्याने त्याचा फायदा घ्यावा.

(१०) आंधळा मागतो एक डोळा, देव देतो दोन डोळे - अपेक्षेपेक्षा जास्त फायदा होणे.

(११) इकडे आड, तिकडे विहीर - दोन्ही बाजूंनी सारखीच अडचणीची स्थिती.

(१२) उचलली जीभ लावली टाळ्याला - विचार न करता बोलणे.

(१३) उतावळा नवरा गुडघ्याला बाशिंग -अतिशय उतावळेपणाने मूर्खासारखे वर्तन करणे.

(१४) उथळ पाण्याला खळखळाट फार - अंगी थोडासा गुण असणाऱ्या माणसाने जास्त बढाई मारणे.  

(१५) उंदराला मांजर साक्ष - ज्याचा एखादया गोष्टीत हितसंबंध आहे, त्याला त्या गोष्टीबद्दल विचारणे व्यर्थ ठरणे.

(१६) एक ना धड भाराभर चिंध्या - कोणतेही एक काम पूर्ण न करता अनेक कामे एकामागून एक करायला घेणे.

(१७) ऐकावे जनाचे करावे मनाचे - सगळ्यांचा विचार घेऊन जे स्वतःला पटेल तेच करावे.

(१८) काखेत कळसा गावाला वळसा - भान नसल्याने जवळच असलेली वस्तू शोधण्यास दूर जाणे.

(१९) कानामागून आली आणि तिखट झाली - मागून येऊन वरचढ होणे.

(२०) कामापुरता मामा - काम करून घेताना गोड बोलणे आणि काम झाले की त्याला विसरून जायचे.  

(२१) कोल्हा काकडीला राजी - क्षुद्र माणसे क्षुद्र गोष्टींनीही खूश होतात.

(२२) कोळसा उगाळावा तितका काळाच - वाईट गोष्टीबाबत कितीही ऊहापोह केला, तरी ती वाईटच ठरते.

(२३) खाण तशी माती - आईबापांप्रमाणे त्यांची मुले निपजणे.

(२४) गर्जेल तो पडेल काय - केवळ बडबड करणाऱ्या माणसाकडून काहीही घडत नाही.

(२५) गरज सरो, वैदय मरो - एखाद्या माणसाची आपल्याला गरज असेपर्यंत त्याच्याशी संबंध ठेवणे व गरज संपली की त्याला ओळखही न दाखवणे.

(२६) गरजवंताला अक्कल नसते - एखादी न पटणारी गोष्टसुद्धा गरजू माणसास वेळप्रसंगी मान्य करावी लागते.

(२७) गर्वाचे घर खाली - फुशारकी मारणाऱ्याचे कधीतरी गर्वहरण होते.

(२८) गाढवाला गुळाची चव काय - ज्याला एखाद्या गोष्टीबाबत काहीच माहीत नाही, त्याला त्या गोष्टीचे महत्त्व कळू शकत नाही.

(२९) गोगलगाय अन् पोटात पाय - बाहेरून गरीब दिसणारी; पण मनात कपट असणारी व गुप्तपणे खोडसाळपणा करणारी व्यक्ती.

(३०) घरोघरी मातीच्या चुली - सामान्यतः सर्वत्र सारखीच परिस्थिती असते.

(३१) चार दिवस सासूचे चार दिवस सुनेचे - प्रत्येकाला केव्हातरी परिस्थिती अनुकूल होतेच.

(३२) चोर सोडून संन्याशाला फाशी – खऱ्या अपराधी माणसाला सोडून निरपराधी माणसाला शिक्षा होणे.

(३३) चोराच्या उलट्या बोंबा - स्वतःच गुन्हा करून दुसऱ्याच्या नावाने ओरडणे.

(३४) चोराच्या मनात चांदणे वाईट - कृत्य करणाऱ्याला आपले कृत्य उघडकीला येईल की काय, अशी सारखी भीती वाटत असते.

(३५) चोरावर मोर - एखाद्या गोष्टीच्या बाबतीत दुसऱ्यावर वरकडी करणे.

(३६) जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही - मूळचा स्वभाव आयुष्यात कधीच बदलत नाही.

(३७) ज्या गावच्या बोरी त्याच गावच्या बाभळी - समान शीलाच्या माणसांनी एकमेकांची वर्मे काढण्यात अर्थ नसतो; कारण एकाच ठिकाणचे असल्याने ते एकमेकांना पुरेपूर ओळखतात.

(३८) ज्याची खावी पोळी त्याची वाजवावी टाळी - जो आपल्यावर उपकार करतो, त्याचे (उपकारकर्त्याचे) उपकार स्मरून त्याचे गुणगान गावे.

(३९) ज्याच्या हाती ससा तो पारधी - ज्याच्या हाती पुरावा किंवा वस्तू त्याला त्याविषयीचे कर्तृत्व बहाल केले जाते; म्हणजेच एकाचे कर्तृत्व; पण ते दुसऱ्याच्या नावे गाजणे.

(४०) झाकली मूठ सव्वा लाखाची - गुप्त ठेवण्याजोगे गुप्तच ठेवावे, व्यंग नेहमी झाकून ठेवावे.

(४१) टाकीचे घाव सोसल्यावाचून देवपण येत नाही - कष्ट सोसल्याशिवाय मोठेपणा प्राप्त होत नाही.

(४२) तळे राखी तो पाणी चाखी - ज्याच्याकडे एखादे काम सोपवलेले असेल, तो त्यातून स्वतःचा काहीतरी फायदा उठवणारच.

(४३) ताकापुरती आजीबाई - आपले काम होईपर्यंत एखादयाशी गोड बोलणे.

(४४) तेल गेले, तूप गेले, हाती राहिले धुपाटणे - दोन फायदयाच्या गोष्टी असता, मूर्खपणामुळे हातच्या दोन्ही जाऊ देऊन हाती काहीच न लागणे.

(४५) तोंड दाबून बुक्क्यांचा मार - एखादयाला विनाकारण शिक्षा करणे आणि त्याला त्याबद्दल तक्रार करण्याचा मार्गही मोकळा न ठेवणे.

(४६) थेंबे थेंबे तळे साचे - दिसण्यात क्षुल्लक वाटणाऱ्या वस्तूंचा हळूहळू संग्रह केला असता, कालांतराने वस्तूंचा मोठा संचय होतो.

(४७) दगडापेक्षा वीट मऊ - निरुपाय म्हणून मोठ्या संकटापेक्षा लहान संकट पत्करणे.

(४८) दुरून डोंगर साजरे - कोणतीही गोष्ट लांबून चांगली दिसते; परंतु जवळ गेल्यानंतर तिचे खरे स्वरूप कळते.

(४९) नव्याचे नऊ दिवस - कोणत्याही गोष्टीचा नवीनपणा काही काळ टिकून कालांतराने तिचे महत्त्व नाहीसे होणे.

(५०) नाक दाबले की तोंड उघडते - एखादया माणसाचे वर्म जाणून त्यावर योग्य त्या दिशेने दबाव आणला की चुटकीसरशी, ताबडतोब हवे ते काम करून घेता येते.

(५१) नाकापेक्षा मोती जड - मालकापेक्षा नोकराची मिजास अधिक.

(५२) नाचता येईना, अंगण वाकडे - आपल्याला एखादे काम करता येत नसेल, तेव्हा आपला कमीपणा झाकण्याकरिता संबंधित गोष्टीत दोष दाखवणे.

(५३) नाव मोठं, लक्षण खोटं - बाहेरचा भपका मोठा; पण कृतीच्या नावाने शून्य.

(५४) नाव सोनुबाई हाती कथलाचा वाळा - नाव मोठे; पण कर्तृत्व कमी प्रतीचे.

(५५) नावडतीचे मीठ अळणी - आपल्या नावडत्या माणसाने केलेली कोणतीही गोष्ट कितीही चांगली केली, तरी ती आपल्याला वाईटच दिसते.

(५६) पदरी पडले पवित्र झाले - कोणतीही गोष्ट एकदा स्वीकारली की तिला नावे ठेवू नयेत, तिच्या बाबतीत समाधान मानावे.

(५७) पळसाला पाने तीनच - सर्वत्र सारखीच परिस्थिती असणे.

(५८) पाचामुखी परमेश्वर - बहुसंख्य लोक म्हणतील ते खरे मानावे.

(५९) पालथ्या घागरीवर पाणी - केलेला उपदेश निष्फळ ठरणे.

(६०) पी हळद, हो गोरी - कोणत्याही बाबतीत उतावळेपणा करणे.

(६१) पुढच्यास ठेच मागचा शहाणा - दुसऱ्याचा अनुभव पाहून त्यावरून मनुष्य काही बोध घेतो व सावधपणे वागतो.

(६२) बडा घर पोकळ वासा - दिसण्यास श्रीमंती; पण प्रत्यक्षात तिचा अभाव.

(६३) बळी तो कान पिळी - बलवान मनुष्यच इतरांवर सत्ता गाजवतो.

(६४) बाप तसा बेटा - बापाच्या अंगचे गुणच मुलात उतरणे.

(६५) बुडत्याचा पाय खोलात - ज्याचा अपकर्ष व्हायचा असतो, त्याला सतत अपयशच येत जाते.

(६६) बुडत्याला काडीचा आधार - घोर संकटाच्या प्रसंगी मिळालेली थोडीशी मदतदेखील महत्त्वाची वाटते.

(६७) बैल गेला अन् झोपा केला - एखादी गोष्ट होऊन गेल्यावर तिचे निवारण करण्यासाठी केलेली व्यवस्था व्यर्थ ठरते.

(६८) भरवशाच्या म्हशीला टोणगा - खूप आशा वाटणाऱ्याच्या बाबतीत संपूर्ण निराशा होणे.

(६९) मऊ सापडले म्हणून कोपराने खणू नये - कोणाच्याही चांगुलपणाचा वाटेल तसा फायदा घेऊ नये.

(७०) मुलाचे पाय पाळण्यात दिसतात - लहान वयातच व्यक्तीच्या मोठेपणाच्या गुण-दोषांचे दर्शन होते.

(७१) यथा राजा तथा प्रजा - प्रमुख माणसाच्या आचार-विचारांप्रमाणेच त्याच्या अखत्यारीतील इतर माणसांचे आचार-विचार असतात.

(७२) रोज मरे त्याला कोण रडे - तीच तीच गोष्ट वारंवार होऊ लागली म्हणजे तिच्यातील स्वारस्य जाते व तिच्याकडे कोणी लक्ष देत नाही.

(७३) लेकी बोले सुने लागे - एकाला उ‌द्देशून; पण दुसऱ्याला लागेल असे बोलणे.

(७४) लोका सांगे ब्रह्मज्ञान, आपण मात्र कोरडे पाषाण - लोकांना उपदेश करायचा; पण स्वतः मात्र त्याप्रमाणे वागायचे नाही.

(७५) वरातीमागून घोडे - एखादी गोष्ट होऊन गेल्यावर मागाहून तत्संबंधीची साधने जुळवणे व्यर्थ असते.

(७६) वासरांत लंगडी गाय शहाणी - मूर्ख माणसांत थोडेसे ज्ञान असणाराही शहाणा ठरतो.

(७७) विंचवाचे बिऱ्हाड पाठीवर - गरजेपुरत्या गोष्टी घेऊन फिरणे.

(७८) शहाण्याला शब्दांचा मार - शहाण्या माणसाला समजावून सांगितल्यास तो ताळ्यावर येतो.

(७९) शितावरून भाताची परीक्षा - वस्तूच्या लहानशा भागावरून त्या संपूर्ण वस्तूची परीक्षा करणे.

(८०) सगळे मुसळ केरात - महत्त्वाच्या मुख्य गोष्टीकडे दुर्लक्ष झाल्यामुळे केलेले सर्व श्रम व्यर्थ जातात.

(८१) सुंभ जळाला तरी पीळ जात नाही - हट्टी मनुष्याचे हट्टामुळे नुकसान झाले, तरी त्याचा हट्ट नाहीसा होत नाही.

(८२) हत्ती गेला, शेपूट राहिले - कामाचा बहुतेक भाग पूर्ण झाला आणि अल्पसाच व्हायचा राहिला.

(८३) हातच्या कंकणाला आरसा कशाला - स्पष्ट असलेल्या गोष्टीला पुरावा नको.